Filosofie gebruiken om door de crisis heen te komen: helpend of juist niet?

The Conversation beschreef hoe het filosofische begrip ‘finitude’ - wat eindigheid betekent - kan helpen tijdens de coronacrisis. Maar is dit echt zo? Kan het mensen helpen om door de crisis te komen? Of kan het, het ook juist lastiger maken? IndeSpiegel.nl ging hiervoor in gesprek met hoogleraar filosofische antropologie Jos de Mul van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

‘De mens is eindig en heeft ook een besef van zijn ‘eindigheid'. Wij hebben een hele lange tijd in een christelijke traditie geleefd, waarin die eindigheid werd begrepen als geschapen zijn door een oneindige God. We zijn eindig, maar in een zin ook oneindig, in het leven na de dood,’ aldus de Mul. Tegenwoordig wordt dit leven na de dood minder geloofd, vooral sinds de twintigste eeuw.

Er is hedendaags een wetenschappelijker wereldbeeld. ‘Eén van de kenmerken daarvan is dat de notie van eindigheid veranderd. Eindigheid verwijst nu vooral naar onze eindigheid in ruimte en tijd.’ De Mul beschrijft de mens als het ‘resultaat van de lange evolutie in het leven’. ‘We zijn niet alleen als individu, maar ook als soort eindig. Hoe complexer de wezens zijn, hoe moeilijker het is om te overleven. Dat wij eindig zijn als levende wezens was in het christendom reeds een uitgangspunt, maar de troost van een hiernamaals is nu voor velen weggevallen.’

Prikkels

Niemand is oneindig en juist die gedachte kan een hele bezwaarde gedachte zijn. ‘Boeddhisme kan daarvoor troost bieden, want volgens het boeddhisme is ‘al het leven’ lijden. Momenten van geluk zijn een tijdelijke onderbreking van het lijden.’ De Mul stelt dan ook de vraag: wat is gelukkig zijn precies? ‘Het is een bevrediging van de prikkel. Dat is een moment van geluk. Maar er verschijnen snel weer nieuwe prikkels die ons ongelukkig maken. Het boeddhisme stelt dat het beter is geen prikkels te hebben. Het nirwana is de toestand van de kaars als hij gedoofd is ,’ beschrijft de Mul de oosterse stroming.

In tijden van crisis

Maar omdat een groot deel van de bevolking niet meer leeft met de christelijke gedachtegang en ook (nog) niet bezig is met het boeddhisme, komen er veel vragen op rondom eindigheid. ‘Hoe moet ik omgaan met die eindigheid? Dan ben ik wel heel erg nietig, waarom ben ik er dan? Wat het heeft voor zin als het binnenkort afgelopen is?’ Iedereen wordt daar wel eens mee geconfronteerd. Maar in tijden van een pandemie wordt dat besef sterker', legt de Mul uit. ‘Als je ziet dat mensen om je heen mensen ziek worden en sterven, of je leest het elke dag in de krant, dan ga je dat misschien ook op jezelf betrekken. Hoe zit dat eigenlijk met mijn leven?’

Eindigheid is een algemeen filosofisch thema waar iedereen wel mee te maken krijgt, maar in tijden van crisis krijgt het ineens veel meer aandacht. Eindig zijn komt dichterbij als er een virus op de loer ligt. ‘In Europa hebben wij sinds de Tweede Wereldoorlog in een tamelijke comfortabele periode geleefd, zonder oorlogen of grote rampspoed, waarin mensen steeds ouder werden. Dan ben je niet de hele tijd met je eindigheid bezig, dat is iets voor veel later. Soms ontstaan er crisissituaties waarin een geliefde overlijdt en word je geconfronteerd met dat het leven eindig is. Maar vaak leven we langs onze eindigheid heen’, legt de Mul uit.

Horizon

Constant bezig zijn met dat het leven eindig is, of het leven van de mensen om je hee, kan erg verontrustend zijn. Maar er zijn manieren om er goed mee om te gaan. ‘We zijn geneigd om onszelf heel erg centraal te stellen. Ieder mens is egocentrisch, we leven binnen onze eigen ‘horizon’ of ‘bubbel’ en die is niet hetzelfde dan die van een ander. Maar één van de dingen wat je kunt doen is je horizon verruimen door de perspectieven van anderen te leren kennen'. Daarmee relativeer je je eigen perspectief en word je eigen perspectief minder overheersend. Dat kan je weer helpen om de ‘last’ van eindigheid te verdragen, bijvoorbeeld door te realiseren dat andere mensen in hetzelfde schuitje zitten, de pijn van anderen te verzochten of door iets van jezelf door te geven aan volgende generaties.

Wat ook kan helpen is een horizonversmelting. Hierin versmelt je jouw eigen horizon met die van een ander, ook dat relativeert je eigen eindigheid. Ten derde kan er ook iets plaatsvinden als een horizonverstrooiing, zoals De Mul dat noemt. ‘Het “verstrooien” van je eigen horizon heeft te maken met het loslaten van dingen. Dit kan een angstige of een verwarrende ervaring zijn, maar het kan ook bevrijdend werken. Het is iets wat veel voorkomt in het oosterse denken; het loslaten van de kaders, van de horizon, is een belangrijk aspect is van verlichting.’

Loslaten

Wat ook al kan helpen is het beperken van prikkels. ‘Dat is het advies van de Griekse filosoof Epicures. Laat je niet leiden door de prikkels. Het leven is gericht op genot en dat is op zich niet verkeerd, maar besef dat de grootste bevrediging krijg van je de meest simpele prikkels. Hoe meer verlangens je hebt, hoe ongelukkig je wordt eigenlijk. In plaats van dat je gelukkiger wordt, word je alleen maar ongelukkiger erdoor, want je ‘mist’ steeds meer en wilt steeds meer.’ Volgens de Mul moet je enkel de elementaire prikkels bevredigen en zou je dan al volkomen gelukkig kunnen zijn.

Het gaat erom welke houding je ten opzichte van je finitude moet innemen, stelt de Mul. ‘Het kan je heel ongelukkig maken, tot een depressie brengen, want ‘wat heeft het allemaal voor zin?’ Je kan er ook cynisch door worden: ‘het is allemaal eindig, wat zal het mij schelen’ Maar je kan het ook op een positieve manier benaderen, te beginnen met het reflecteren op en relativeren van je eigen egoïstische perspectief.’ (Foto: Pexels/Thought Catalog)